«…Жидебай Қожаназарұлы (1713-1815) – қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі. Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып ерлік көрсеткен. Баян тауын, Ертіс маңын, Нұра бойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде – мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған. Талғар қаласы маңындағы Жидебай асуы, Абай қыстауындағы Жидебай қорығы осы батырдың атымен аталған. Жидебай батырды ақындар жырына қосып, жыраулар дастан қып жырлаған, бүгінгі жазушыларымыздың біразының романдарына басты арқау болған.
Қысқасы, Жидебай Қожаназарұлы – қазақ мемлекеттігін қалыптастыруда айрықша тер төккен, халқына қадірі асқан, туған жерін азат етуде ерлік көрсеткен, сөзімен елді аузына қаратқан, ісімен халқын ұйытқан өз заманының аса ірі тұлғасы, қазақ тарихының көрнекті қайраткері. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Замана өтпес болсайшы. Жидекем өлмес болсайшы» дейтіні де, халқымыздың: «Сарыарқадай жер қайда. Жидебайдай ер қайда?» дейтіні де сондықтан…».
Азаттық үшін алысқан
Сар дала – Сарырақаның төріндегі Ақтоғай жерінде кешегі жоңғар шапқыншылығы кезінде ерлігімен ерекше көзге түскен қазақ халқының даңқты батыры, өзі шешен әрі би Жидебай Қожаназарұлының туғанына 300 жыл толуына орай ас берілді. Асқа жиналғандар алдымен баба басына барып тәу етті, Құран бағыштады.
Батырдың мерейтойына арналған салтанатты жиынды Ақтоғай ауданының әкімі Ниқан Омарханов ашып, жүргізіп отырды.
Жиында негізгі баяндаманы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Ақтоғай ауданының Құрметті азаматы, Жидебай батырдың ұрпағы Рымбек Жүнісов жасады.
Сөз сөйлеген Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаев, Қарағанды облысы әкімінің орынбасары Бейсенбай Жұмабеков, республикалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Өмірзақ Озғанбаев, ақын Серік Ақсұңқарұлы, қоғам қайраткері Хамза Жұмабеков және басқалар батыр бір ауылдың немесе бір рудың ғана емес, бүткіл халықтың перзенті екенін еске алды. Бүгінгі ұрпақтың міндеті біртуар тұлғалардың есімін тарихта мәңгі қалдыру болып табылатынын атап өтті.
Жидебай Қожаназарұлы азаттық үшін алысқан даңқты батыр. Ол жөнінде Бұқар жыраудың толғауларында да айтылады. Ғұламаларымыздың бірі Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің еңбектерінен де кездестіруге болады. Бәрінен бұрын әйгілі Қаздауысты Қазыбек бидің «Замана өтпес болсай-шы, Жидекем өлмес болсай-шы…» деп аһ ұра күңіреуінің өзі көп жайтты аңғартса керек. Бүкіл қазаққа мәлім атақты бидің аузынан мұндай көкіректі қарыс айыра айтылған сөз жайдан-жай шықпаса керек. Демек, бабаның бағасын, орнын жақсы біліп отыр. Халық арасында кеңінен тарап кеткен: «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?!» деген сөздің де бүгінге дейін жетіп отырғаны батырдың шын мәнінде ұлтының қайсар да өжет, қаһарман перзенті болғандығын паш етеді.
Жидебай батырдың тағы бір ерекшелігі оның шешендігі. Елін, жұртын құлақ қойып тыңдамаса болмайтындай мағыналы да мәнді сөзімен дау-жанжалдан қорғай білген. «Жидекең былай депті», «Жидекең айтыпты» деген сөздер қазір де ел арасында жиі айтылады.
Енді батыр туралы нақтырақ білу үшін Жидекеңнің өмірінен жан-жақты хабардар бірқатар ғалымдардың сөздеріне көңіл бөлелік.
«Ел шетіне жау келсе, Атқа қонған Жидекем…»
Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор:
– …Жидебай Қожаназарұлы (1713-1815) – қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі. Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып, ерлік көрсеткен. Баян тауын, Ертіс маңын, Нұра бойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде – мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған. Талғар қаласы маңындағы Жидебай асуы, Абай қыстауындағы Жидебай қорығы осы батырдың атымен аталған. Жидебай батырды ақындар жырына қосып, жыраулар дастан қылып жырлаған, бүгінгі жазушыларымыздың біразының романдарына басты арқау болған.
Қысқасы, Жидебай Қожаназарұлы – қазақ мемлекеттігін қалыптастыруда айрықша тер төккен, халқына қадірі асқан, туған жерін азат етуде ерлік көрсеткен, сөзімен елді аузына қаратқан, ісімен халқын ұйытқан өз заманының аса ірі тұлғасы, қазақ тарихының көрнекті қайраткері. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Замана өтпес болсайшы. Жидекем өлмес болсайшы» дейтіні де, халқымыздың: «Сарыарқадай жер қайда. Жидебайдай ер қайда?» дейтіні де сондықтан.
Рымбек Жүнісұлына көпшілік дән риза
Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі:
– …Қазақ халқының рухани мұрасын жинауға айрықша үлес қосқан М.Ж.Көпеевтің «Қазақ шежіресі» еңбегінде мынадай мәлімет берілген: «Абылай хан үш жүздің баласы қазаққа хан болғанда Әлтеке Сарым Жидебай атақты батырының бірі болып, Абылай ханға қолбасы болған екен. Біржаққа аттанарда, қосын жүргізерде Үйсіннен ақ шабдар атты алғызып, Әлтеке Сарым Жидебайға мінгізеді екен. Жидебайға айсыз қараңғы түн тал түстей жарық, боран-соран ашық күндей, жан таба алмаған жерді көріп қойғандай табады екен». Егер осы деректі тілге тиек етсек Абылай ханның Жидебай секілді батырының болғандығын аңғарамыз.
…Ақын әрі шешен Жидебай қартайған шағында құрдасы Қарамендеге арнайы кісі жіберіп, қанша жетім бар деп сұратқан екен. Сонда Қараменденің берген жауабы:
Елі көшсе, бел жетім ,
Үйрек, қаз кетсе, көл жетім.
Ері жоқ ел жетім,
Елі жоқ ер жетім.
Жоқтаусыз кетсе, қыз жетім,
Жасы жеткен қарт жетім,
Парықсыз болса, сөз жетім.
Қойшығара Салғараұлы, ғалым, жазушы:
– …Абылайдың сайыпқыран батырларының арасында Жидебай батырдың да болғандығын ел ішіндегі сақталған аңыздар растайды. Әкесі Қожаназар деген кісі шапқыншылықта жау қолында қаза тапқан. Руы-Қаракесек – Әлтеке. Ерлікті ұрпақтан-ұрпаққа аманат еткен ардақты ата болған тәрізді. Өйткені Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Қазақ шежіресі» кітабында әкесі Қожаназардың, атасы Достың да батыр болғандығын баяндайды. Ал Жидебай туралы: «Жеті сегізден жаңа асқан кезінде Дос батырдың қара шаңырағында отырған інісі Әлмұрат байдың үйіне Қаракерей Қабанбай батыр келіпті деген хабар Жидебайдың құлағына тиеді. Барсам-ау, көрсем-ау деп Жидебайдың түн бойы көзі ілінбей алас ұрды. Таң жаңа атуға сәуле беріп келе жатқан қарсаңда көзі ілініп кетіп еді. Бабасы Дос батыр түсінде аян берді.
– Балам, алғашқы аты шыққан Қабанбай батырдан барып бата алып қал, – деп. Шошып оянып, ұшып түрегеліп, үстінде боз жейдесі бар, құстай ұшып бара жатса, Қабанбай батыр да жорыққа аттанып, алаңқарақта жүріп барады екен. Алыстан немене екенін айырып, тани алмады. Еліктей ұшып келе жатқан бала екенін таныған соң, тосып тұра қалды. Бала жетіп келіп:
– Ата, маған керек бата, – деді.
– Түнде түсімде Дос батыр айтып еді. Жарайсың, жарайсың, – деп Қабанбай батасын береді.
– Төрт алмажайым бар еді. Біреуін саған байладым, ал балам, – деп Қабанбай батыр жүре береді. Сөйтсе төрт алмажайының бірі «қызыл түлкі» дегені болады екен. Сонысын беріп кеткен екен» деп жазады.
Мұхаммадғали Абдуов, филология ғылымдарының докторы, профессор:
– …Елі мен жерін жаудан қорғауды басты мақсат етіп ұстанған Жидебай батыр Қожаназарұлының елу жылын ат үстінде өткізуі оның өз халқына сіңірген еңбегін айғақтап тұр. Ер есімін елі ұмытпайды, аңыз түрінде болса да бүгінгі таңға жеткізуі соның айқын дәлелі. Өмірінің кейінгі отыз жылдан астам уақыты ел бірлігін сақтауға атсалысумен өткен. Оған мына бір ел ішінде сақталған нақыл сөз дәлел бола алады:
Ел шетіне жау келсе,
Атқа қонған Жидекем,
Ел ішінде дау болса,
Таққа қонған Жидекем,
Қазағымның басына
Баққа қонған Жидекем.
Тағы бір мысал мынадай: Ағайын ішінде жер дауы болып, екі жақтың ел ағалары Жидекеңе жүгініске келеді. Сонда батыр:
– Жерге талассаң бірлігің кетеді,
Жесірге талассаң кіндігің кетеді,
Кіндікке тыйым керек.
Бірлікке ұйым керек.
Ынтымақ болса, ырыс қонады,
Арасы ағайынның дұрыс болады. – деп татуластырады. Жидебай батыр осындай шешендігімен, тілге шеберлігімен, талай түйіні қиын даудың шешімін тауып, төрелігін айтқан. Өмірінің соңына дейін ағайын-туысқандарымен, дос-жарандарымен хабарын үзбеген, байланыс жасап отырған.
Той тағылымы
Ас өткен Жосалы тауының баурайында алпыстан аса киіз үй тігілді. Қазақтың мұндай астары той деңгейінде өткен. Соның нақты дәлелін осы жолы да аңғаруға болар еді. Атақты «Тоқырауын толқыны» ансамблі әуелете шырқаған әндері, күмбірлете төккен күйлері арқылы жиналған жұртшылыққа көтеріңкі көңіл күй сыйлады.
Әрбір киіз үйде бас қосқан сыйлы қонақтар сөйлеген сөздерінде ерлік, елдік жайлы айтып, төңірегіндегілерді ұйытып отырды. Біз дәм татқан ағадырлық бауырларымыздың дастарқанынан осындай көңіл сүйсінерлік көрініске күә болдық. Уақытында Ақтоғай ауданына басшылық жасаған, қазір де ат үстіндегі ардақты азаматтар Махмұт Жарылғап пен Байзақ Әлмағамбетов ел, жер тарихынан хабарлары мол екенін аңғартады. Ел ішінде «Сары тентек» атымен мәлім айтыс ақыны Қуаныш Мақсұтов сөзге шешендігін тағы бір байқатты. Қолына гитарасын алып, өзі өмірге әкелген, салмақты ойларға жетелейтін «Қотыр тойлар» атты жыр-әнін тамсандыра орындады. Айтулы өнерпаз, Ақадыр аудандық мәдениет үйінің директоры Ардақ Мұқышев көпшіліктің сұрауы бойынша әлденеше әнді тамылжыта шырқап берді.
Толығырақ:
http://anatili.kz/?p=15452
«…Жидебай Қожаназарұлы (1713-1815) – қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі. Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып ерлік көрсеткен. Баян тауын, Ертіс маңын, Нұра бойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде – мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған. Талғар қаласы маңындағы Жидебай асуы, Абай қыстауындағы Жидебай қорығы осы батырдың атымен аталған. Жидебай батырды ақындар жырына қосып, жыраулар дастан қып жырлаған, бүгінгі жазушыларымыздың біразының романдарына басты арқау болған.
Қысқасы, Жидебай Қожаназарұлы – қазақ мемлекеттігін қалыптастыруда айрықша тер төккен, халқына қадірі асқан, туған жерін азат етуде ерлік көрсеткен, сөзімен елді аузына қаратқан, ісімен халқын ұйытқан өз заманының аса ірі тұлғасы, қазақ тарихының көрнекті қайраткері. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Замана өтпес болсайшы. Жидекем өлмес болсайшы» дейтіні де, халқымыздың: «Сарыарқадай жер қайда. Жидебайдай ер қайда?» дейтіні де сондықтан…».
Азаттық үшін алысқан
Сар дала – Сарырақаның төріндегі Ақтоғай жерінде кешегі жоңғар шапқыншылығы кезінде ерлігімен ерекше көзге түскен қазақ халқының даңқты батыры, өзі шешен әрі би Жидебай Қожаназарұлының туғанына 300 жыл толуына орай ас берілді. Асқа жиналғандар алдымен баба басына барып тәу етті, Құран бағыштады.
Батырдың мерейтойына арналған салтанатты жиынды Ақтоғай ауданының әкімі Ниқан Омарханов ашып, жүргізіп отырды.
Жиында негізгі баяндаманы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Ақтоғай ауданының Құрметті азаматы, Жидебай батырдың ұрпағы Рымбек Жүнісов жасады.
Сөз сөйлеген Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаев, Қарағанды облысы әкімінің орынбасары Бейсенбай Жұмабеков, республикалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Өмірзақ Озғанбаев, ақын Серік Ақсұңқарұлы, қоғам қайраткері Хамза Жұмабеков және басқалар батыр бір ауылдың немесе бір рудың ғана емес, бүткіл халықтың перзенті екенін еске алды. Бүгінгі ұрпақтың міндеті біртуар тұлғалардың есімін тарихта мәңгі қалдыру болып табылатынын атап өтті.
Жидебай Қожаназарұлы азаттық үшін алысқан даңқты батыр. Ол жөнінде Бұқар жыраудың толғауларында да айтылады. Ғұламаларымыздың бірі Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің еңбектерінен де кездестіруге болады. Бәрінен бұрын әйгілі Қаздауысты Қазыбек бидің «Замана өтпес болсай-шы, Жидекем өлмес болсай-шы…» деп аһ ұра күңіреуінің өзі көп жайтты аңғартса керек. Бүкіл қазаққа мәлім атақты бидің аузынан мұндай көкіректі қарыс айыра айтылған сөз жайдан-жай шықпаса керек. Демек, бабаның бағасын, орнын жақсы біліп отыр. Халық арасында кеңінен тарап кеткен: «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?!» деген сөздің де бүгінге дейін жетіп отырғаны батырдың шын мәнінде ұлтының қайсар да өжет, қаһарман перзенті болғандығын паш етеді.
Жидебай батырдың тағы бір ерекшелігі оның шешендігі. Елін, жұртын құлақ қойып тыңдамаса болмайтындай мағыналы да мәнді сөзімен дау-жанжалдан қорғай білген. «Жидекең былай депті», «Жидекең айтыпты» деген сөздер қазір де ел арасында жиі айтылады.
Енді батыр туралы нақтырақ білу үшін Жидекеңнің өмірінен жан-жақты хабардар бірқатар ғалымдардың сөздеріне көңіл бөлелік.
Батырдың мерейтойына арналған салтанатты жиынды Ақтоғай ауданының әкімі Ниқан Омарханов ашып, жүргізіп отырды.
Жиында негізгі баяндаманы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Ақтоғай ауданының Құрметті азаматы, Жидебай батырдың ұрпағы Рымбек Жүнісов жасады.
Сөз сөйлеген Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаев, Қарағанды облысы әкімінің орынбасары Бейсенбай Жұмабеков, республикалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Өмірзақ Озғанбаев, ақын Серік Ақсұңқарұлы, қоғам қайраткері Хамза Жұмабеков және басқалар батыр бір ауылдың немесе бір рудың ғана емес, бүткіл халықтың перзенті екенін еске алды. Бүгінгі ұрпақтың міндеті біртуар тұлғалардың есімін тарихта мәңгі қалдыру болып табылатынын атап өтті.
Жидебай Қожаназарұлы азаттық үшін алысқан даңқты батыр. Ол жөнінде Бұқар жыраудың толғауларында да айтылады. Ғұламаларымыздың бірі Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің еңбектерінен де кездестіруге болады. Бәрінен бұрын әйгілі Қаздауысты Қазыбек бидің «Замана өтпес болсай-шы, Жидекем өлмес болсай-шы…» деп аһ ұра күңіреуінің өзі көп жайтты аңғартса керек. Бүкіл қазаққа мәлім атақты бидің аузынан мұндай көкіректі қарыс айыра айтылған сөз жайдан-жай шықпаса керек. Демек, бабаның бағасын, орнын жақсы біліп отыр. Халық арасында кеңінен тарап кеткен: «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?!» деген сөздің де бүгінге дейін жетіп отырғаны батырдың шын мәнінде ұлтының қайсар да өжет, қаһарман перзенті болғандығын паш етеді.
Жидебай батырдың тағы бір ерекшелігі оның шешендігі. Елін, жұртын құлақ қойып тыңдамаса болмайтындай мағыналы да мәнді сөзімен дау-жанжалдан қорғай білген. «Жидекең былай депті», «Жидекең айтыпты» деген сөздер қазір де ел арасында жиі айтылады.
Енді батыр туралы нақтырақ білу үшін Жидекеңнің өмірінен жан-жақты хабардар бірқатар ғалымдардың сөздеріне көңіл бөлелік.
«Ел шетіне жау келсе, Атқа қонған Жидекем…»
Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор:
– …Жидебай Қожаназарұлы (1713-1815) – қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі. Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып, ерлік көрсеткен. Баян тауын, Ертіс маңын, Нұра бойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде – мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған. Талғар қаласы маңындағы Жидебай асуы, Абай қыстауындағы Жидебай қорығы осы батырдың атымен аталған. Жидебай батырды ақындар жырына қосып, жыраулар дастан қылып жырлаған, бүгінгі жазушыларымыздың біразының романдарына басты арқау болған.
Қысқасы, Жидебай Қожаназарұлы – қазақ мемлекеттігін қалыптастыруда айрықша тер төккен, халқына қадірі асқан, туған жерін азат етуде ерлік көрсеткен, сөзімен елді аузына қаратқан, ісімен халқын ұйытқан өз заманының аса ірі тұлғасы, қазақ тарихының көрнекті қайраткері. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Замана өтпес болсайшы. Жидекем өлмес болсайшы» дейтіні де, халқымыздың: «Сарыарқадай жер қайда. Жидебайдай ер қайда?» дейтіні де сондықтан.
– …Жидебай Қожаназарұлы (1713-1815) – қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі. Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып, ерлік көрсеткен. Баян тауын, Ертіс маңын, Нұра бойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде – мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған. Талғар қаласы маңындағы Жидебай асуы, Абай қыстауындағы Жидебай қорығы осы батырдың атымен аталған. Жидебай батырды ақындар жырына қосып, жыраулар дастан қылып жырлаған, бүгінгі жазушыларымыздың біразының романдарына басты арқау болған.
Қысқасы, Жидебай Қожаназарұлы – қазақ мемлекеттігін қалыптастыруда айрықша тер төккен, халқына қадірі асқан, туған жерін азат етуде ерлік көрсеткен, сөзімен елді аузына қаратқан, ісімен халқын ұйытқан өз заманының аса ірі тұлғасы, қазақ тарихының көрнекті қайраткері. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Замана өтпес болсайшы. Жидекем өлмес болсайшы» дейтіні де, халқымыздың: «Сарыарқадай жер қайда. Жидебайдай ер қайда?» дейтіні де сондықтан.
Рымбек Жүнісұлына көпшілік дән риза
Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі:
– …Қазақ халқының рухани мұрасын жинауға айрықша үлес қосқан М.Ж.Көпеевтің «Қазақ шежіресі» еңбегінде мынадай мәлімет берілген: «Абылай хан үш жүздің баласы қазаққа хан болғанда Әлтеке Сарым Жидебай атақты батырының бірі болып, Абылай ханға қолбасы болған екен. Біржаққа аттанарда, қосын жүргізерде Үйсіннен ақ шабдар атты алғызып, Әлтеке Сарым Жидебайға мінгізеді екен. Жидебайға айсыз қараңғы түн тал түстей жарық, боран-соран ашық күндей, жан таба алмаған жерді көріп қойғандай табады екен». Егер осы деректі тілге тиек етсек Абылай ханның Жидебай секілді батырының болғандығын аңғарамыз.
…Ақын әрі шешен Жидебай қартайған шағында құрдасы Қарамендеге арнайы кісі жіберіп, қанша жетім бар деп сұратқан екен. Сонда Қараменденің берген жауабы:
Елі көшсе, бел жетім ,
Үйрек, қаз кетсе, көл жетім.
Ері жоқ ел жетім,
Елі жоқ ер жетім.
Жоқтаусыз кетсе, қыз жетім,
Жасы жеткен қарт жетім,
Парықсыз болса, сөз жетім.
– …Қазақ халқының рухани мұрасын жинауға айрықша үлес қосқан М.Ж.Көпеевтің «Қазақ шежіресі» еңбегінде мынадай мәлімет берілген: «Абылай хан үш жүздің баласы қазаққа хан болғанда Әлтеке Сарым Жидебай атақты батырының бірі болып, Абылай ханға қолбасы болған екен. Біржаққа аттанарда, қосын жүргізерде Үйсіннен ақ шабдар атты алғызып, Әлтеке Сарым Жидебайға мінгізеді екен. Жидебайға айсыз қараңғы түн тал түстей жарық, боран-соран ашық күндей, жан таба алмаған жерді көріп қойғандай табады екен». Егер осы деректі тілге тиек етсек Абылай ханның Жидебай секілді батырының болғандығын аңғарамыз.
…Ақын әрі шешен Жидебай қартайған шағында құрдасы Қарамендеге арнайы кісі жіберіп, қанша жетім бар деп сұратқан екен. Сонда Қараменденің берген жауабы:
Елі көшсе, бел жетім ,
Үйрек, қаз кетсе, көл жетім.
Ері жоқ ел жетім,
Елі жоқ ер жетім.
Жоқтаусыз кетсе, қыз жетім,
Жасы жеткен қарт жетім,
Парықсыз болса, сөз жетім.
Қойшығара Салғараұлы, ғалым, жазушы:
– …Абылайдың сайыпқыран батырларының арасында Жидебай батырдың да болғандығын ел ішіндегі сақталған аңыздар растайды. Әкесі Қожаназар деген кісі шапқыншылықта жау қолында қаза тапқан. Руы-Қаракесек – Әлтеке. Ерлікті ұрпақтан-ұрпаққа аманат еткен ардақты ата болған тәрізді. Өйткені Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Қазақ шежіресі» кітабында әкесі Қожаназардың, атасы Достың да батыр болғандығын баяндайды. Ал Жидебай туралы: «Жеті сегізден жаңа асқан кезінде Дос батырдың қара шаңырағында отырған інісі Әлмұрат байдың үйіне Қаракерей Қабанбай батыр келіпті деген хабар Жидебайдың құлағына тиеді. Барсам-ау, көрсем-ау деп Жидебайдың түн бойы көзі ілінбей алас ұрды. Таң жаңа атуға сәуле беріп келе жатқан қарсаңда көзі ілініп кетіп еді. Бабасы Дос батыр түсінде аян берді.
– Балам, алғашқы аты шыққан Қабанбай батырдан барып бата алып қал, – деп. Шошып оянып, ұшып түрегеліп, үстінде боз жейдесі бар, құстай ұшып бара жатса, Қабанбай батыр да жорыққа аттанып, алаңқарақта жүріп барады екен. Алыстан немене екенін айырып, тани алмады. Еліктей ұшып келе жатқан бала екенін таныған соң, тосып тұра қалды. Бала жетіп келіп:
– Ата, маған керек бата, – деді.
– Түнде түсімде Дос батыр айтып еді. Жарайсың, жарайсың, – деп Қабанбай батасын береді.
– Төрт алмажайым бар еді. Біреуін саған байладым, ал балам, – деп Қабанбай батыр жүре береді. Сөйтсе төрт алмажайының бірі «қызыл түлкі» дегені болады екен. Сонысын беріп кеткен екен» деп жазады.
– …Абылайдың сайыпқыран батырларының арасында Жидебай батырдың да болғандығын ел ішіндегі сақталған аңыздар растайды. Әкесі Қожаназар деген кісі шапқыншылықта жау қолында қаза тапқан. Руы-Қаракесек – Әлтеке. Ерлікті ұрпақтан-ұрпаққа аманат еткен ардақты ата болған тәрізді. Өйткені Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Қазақ шежіресі» кітабында әкесі Қожаназардың, атасы Достың да батыр болғандығын баяндайды. Ал Жидебай туралы: «Жеті сегізден жаңа асқан кезінде Дос батырдың қара шаңырағында отырған інісі Әлмұрат байдың үйіне Қаракерей Қабанбай батыр келіпті деген хабар Жидебайдың құлағына тиеді. Барсам-ау, көрсем-ау деп Жидебайдың түн бойы көзі ілінбей алас ұрды. Таң жаңа атуға сәуле беріп келе жатқан қарсаңда көзі ілініп кетіп еді. Бабасы Дос батыр түсінде аян берді.
– Балам, алғашқы аты шыққан Қабанбай батырдан барып бата алып қал, – деп. Шошып оянып, ұшып түрегеліп, үстінде боз жейдесі бар, құстай ұшып бара жатса, Қабанбай батыр да жорыққа аттанып, алаңқарақта жүріп барады екен. Алыстан немене екенін айырып, тани алмады. Еліктей ұшып келе жатқан бала екенін таныған соң, тосып тұра қалды. Бала жетіп келіп:
– Ата, маған керек бата, – деді.
– Түнде түсімде Дос батыр айтып еді. Жарайсың, жарайсың, – деп Қабанбай батасын береді.
– Төрт алмажайым бар еді. Біреуін саған байладым, ал балам, – деп Қабанбай батыр жүре береді. Сөйтсе төрт алмажайының бірі «қызыл түлкі» дегені болады екен. Сонысын беріп кеткен екен» деп жазады.
Мұхаммадғали Абдуов, филология ғылымдарының докторы, профессор:
– …Елі мен жерін жаудан қорғауды басты мақсат етіп ұстанған Жидебай батыр Қожаназарұлының елу жылын ат үстінде өткізуі оның өз халқына сіңірген еңбегін айғақтап тұр. Ер есімін елі ұмытпайды, аңыз түрінде болса да бүгінгі таңға жеткізуі соның айқын дәлелі. Өмірінің кейінгі отыз жылдан астам уақыты ел бірлігін сақтауға атсалысумен өткен. Оған мына бір ел ішінде сақталған нақыл сөз дәлел бола алады:
Ел шетіне жау келсе,
Атқа қонған Жидекем,
Ел ішінде дау болса,
Таққа қонған Жидекем,
Қазағымның басына
Баққа қонған Жидекем.
Тағы бір мысал мынадай: Ағайын ішінде жер дауы болып, екі жақтың ел ағалары Жидекеңе жүгініске келеді. Сонда батыр:
– Жерге талассаң бірлігің кетеді,
Жесірге талассаң кіндігің кетеді,
Кіндікке тыйым керек.
Бірлікке ұйым керек.
Ынтымақ болса, ырыс қонады,
Арасы ағайынның дұрыс болады. – деп татуластырады. Жидебай батыр осындай шешендігімен, тілге шеберлігімен, талай түйіні қиын даудың шешімін тауып, төрелігін айтқан. Өмірінің соңына дейін ағайын-туысқандарымен, дос-жарандарымен хабарын үзбеген, байланыс жасап отырған.
– …Елі мен жерін жаудан қорғауды басты мақсат етіп ұстанған Жидебай батыр Қожаназарұлының елу жылын ат үстінде өткізуі оның өз халқына сіңірген еңбегін айғақтап тұр. Ер есімін елі ұмытпайды, аңыз түрінде болса да бүгінгі таңға жеткізуі соның айқын дәлелі. Өмірінің кейінгі отыз жылдан астам уақыты ел бірлігін сақтауға атсалысумен өткен. Оған мына бір ел ішінде сақталған нақыл сөз дәлел бола алады:
Ел шетіне жау келсе,
Атқа қонған Жидекем,
Ел ішінде дау болса,
Таққа қонған Жидекем,
Қазағымның басына
Баққа қонған Жидекем.
Тағы бір мысал мынадай: Ағайын ішінде жер дауы болып, екі жақтың ел ағалары Жидекеңе жүгініске келеді. Сонда батыр:
– Жерге талассаң бірлігің кетеді,
Жесірге талассаң кіндігің кетеді,
Кіндікке тыйым керек.
Бірлікке ұйым керек.
Ынтымақ болса, ырыс қонады,
Арасы ағайынның дұрыс болады. – деп татуластырады. Жидебай батыр осындай шешендігімен, тілге шеберлігімен, талай түйіні қиын даудың шешімін тауып, төрелігін айтқан. Өмірінің соңына дейін ағайын-туысқандарымен, дос-жарандарымен хабарын үзбеген, байланыс жасап отырған.
Той тағылымы
Ас өткен Жосалы тауының баурайында алпыстан аса киіз үй тігілді. Қазақтың мұндай астары той деңгейінде өткен. Соның нақты дәлелін осы жолы да аңғаруға болар еді. Атақты «Тоқырауын толқыны» ансамблі әуелете шырқаған әндері, күмбірлете төккен күйлері арқылы жиналған жұртшылыққа көтеріңкі көңіл күй сыйлады.Әрбір киіз үйде бас қосқан сыйлы қонақтар сөйлеген сөздерінде ерлік, елдік жайлы айтып, төңірегіндегілерді ұйытып отырды. Біз дәм татқан ағадырлық бауырларымыздың дастарқанынан осындай көңіл сүйсінерлік көрініске күә болдық. Уақытында Ақтоғай ауданына басшылық жасаған, қазір де ат үстіндегі ардақты азаматтар Махмұт Жарылғап пен Байзақ Әлмағамбетов ел, жер тарихынан хабарлары мол екенін аңғартады. Ел ішінде «Сары тентек» атымен мәлім айтыс ақыны Қуаныш Мақсұтов сөзге шешендігін тағы бір байқатты. Қолына гитарасын алып, өзі өмірге әкелген, салмақты ойларға жетелейтін «Қотыр тойлар» атты жыр-әнін тамсандыра орындады. Айтулы өнерпаз, Ақадыр аудандық мәдениет үйінің директоры Ардақ Мұқышев көпшіліктің сұрауы бойынша әлденеше әнді тамылжыта шырқап берді.
Толығырақ:
http://anatili.kz/?p=15452
Комментарии
Отправить комментарий